Ιωάννης ο Ιταλός: νεοπλατωνικός ελληνιστής φιλόσοφος του Μεσαίωνα

Ιωάννης ο Ιταλός (Ioannes Italus, 1025 - περ. 1090). Ιταλός νεοπλατωνικός ελληνιστής φιλόσοφος του Μεσαίωνα. Γεννήθηκε από νορμανδική οικογένεια της Καλαβρίας της Ιταλίας, ο πατέρας του ήταν μισθοφόρος, και κατά συνέπεια ο μικρός Ιωάννης πέρασε τα παιδικά χρόνια του σε διάφορα στρατόπεδα. Από το 1042 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Κωνσταντινούπολη και άρχισε σπουδές δίπλα σε διάφορους δασκάλους.

Από το 1049 μαθήτευσε υπό τον Μιχαήλ Ψελλό (1018 - 1079), τον οποίο, όταν τον έδιωξαν από την Κωνσταντινούπολη και τον έκλεισαν στο μοναστήρι του Ολύμπου της Βιθυνίας, διαδέχθηκε το 1055, σε ηλικία μόλις 30 ετών, στην καθηγητική θέση που οι βυζαντινοί πομπωδώς αποκαλούσαν «Υπατος των Φιλοσόφων» (πρόκειτο απλώς για την θέση του πρωτοδιδασκάλου στο «Πανδιδακτήριο» Κωνσταντινουπόλεως).

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ
Ο Ιωάννης, που, όντας μακριά από την χριστιανική υποκριτική ταπεινοφροσύνη και έχοντας την υποστήριξη της ισχυρής οικογένειας των Δουκών, δεν είχε ενδοιασμό να δείχνει την αυτοπεποίθησή του σε ό,τι αφορούσε τις φιλοσοφικές του γνώσεις, μεταδίδοντας την ίδια μορφή στάσης σε αρκετούς από τους μαθητές του, προωθούσε συστηματικά σε αυτούς τα έργα του Πρόκλου, του Πλάτωνος, του Πορφυρίου, του Ιαμβλίχου, αλλά και του Αριστοτέλους και δεν έδειχνε κανέναν φόβο ως προς το να εκθειάζει το μεγαλείο της σοφίας των Εθνικών. Διεκήρυσσε ότι μόνον η πραγματική, δηλαδή η κοσμική, επιστήμη μπορεί να διερευνήσει την Αλήθεια, ότι η φιλοσοφική σκέψη είναι αυτόνομη από τα εκκλησιαστικά δόγματα έως και ξένη προς αυτά, ότι υπάρχει παλιγγενεσία, ότι ισχύει το «ουδέν εξ ουδενός», δηλαδή δεν υπάρχει εκ του μηδενός δημιουργία και ότι τα υποτιθέμενα χριστιανικά θαύματα πρέπει να απορρίπτονται ως αντικείμενα στους φυσικούς νόμους.

ΔΙΩΞΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥΣ ΘΕΟΚΡΑΤΕΣ
Επόμενο ήταν οι ιδέες του να προκαλέσουν την αντίδραση της χριστιανικής εκκλησίας, η οποία στράφηκε εναντίον του για πρώτη φορά το 1076 επί βασιλείας Μιχαήλ του Ζ, κατηγορώντας τον για ασέβεια, αλλά η υπόθεση μπήκε στο αρχείο. Η κατηγορία ανανεώθηκε το 1082, λίγο μετά την άνοδο στον θρόνο του ανθέλληνα Αλεξίου του Α. Ο Ιταλός, αφού αρχικά απειλήθηκε με λιντσάρισμα από τον όχλο της Κωνσταντινουπόλεως (από τον οποίο γλίτωσε μόνο όταν σκαρφάλωσε στον τρούλλο της εκκλησίας της «Αγίας Σοφίας»), οδηγήθηκε στην συνέχεια σε δίκη με την κατηγορία της αποστασίας στην «ειδωλολατρία» και της διάδοσης «των μακαβρίων διδασκαλιών των Ελλήνων». Στο δικαστήριο ο «ελληνόπληκτος και δαιμονόπληκτος στασιαστής κατά της Νέας Ρώμης» Ιωάννης υπερασπίσθηκε με σθένος της απόψεις του, γεγονός που εξαγρίωσε ακόμη περισσότερο τους βυζαντινούς θεοκράτες.

Με πρωτοστάτη, τον ίδιο τον πατριάρχη Ευστράτιο Γαρίδα (1081 - 1084) συνόψισαν τις απόψεις του Ιταλού σε ένδεκα κεφάλαια και τα έστειλαν στον αυτοκράτορα. Διατάχθηκε τότε από το παλάτι, με απειλή θανατικής ποινής, να απαρνηθεί τις ιδέες του και όταν εκείνος αρνήθηκε να το πράξει, ακολούθησαν η απαγόρευση να ξαναέλθει σε επαφή με βιβλία και ο υποχρεωτικός ισόβιος εγκλεισμός του σε μοναστήρι, όπου μετά από λίγο τον εξόντωσαν. Παράλληλα δέχθηκε ένδεκα συνολικά αναθέματα, εκ των οποίων μάλιστα κάποια μοιράστηκε με όλους τους πιθανούς οπαδούς του, παρά το γεγονός ότι 5 από τους πιο γνωστούς μαθητές του, όλοι διάκονοι, είχαν αποκηρύξει τον καθηγητή τους μπροστά σε ένα ειδικό συμβούλιο των θεοκρατών.

Τα αναθέματα αυτά είναι τα γνωστά «κεφάλαια του Ιταλού» με τα οποία οι χριστιανοί δηλώνουν πως αποκηρύσσουν την Ελληνική Φιλοσοφία και χαιρετίζουν τον αναθεματισμό της. Η πρώτη ανάγνωσή τους από άμβωνος έγινε κατά διαταγή του θρησκόληπτου αυτοκράτορα Αλεξίου, με υποχρέωση των πιστών να επαναλαμβάνουν την καταληκτική σε κάθε αναθεματισμό λέξη «ανάθεμα!»: «τοις τα Ελληνικά διεξιούσι μαθήματα, και μη δια παίδευσιν μόνον ταύτα παιδευομένοις, αλλά και ταις δόξαις αυτών ταις ματαίας επομένοις, και ως αληθέσι πιστεύουσι, και ούτως αυταίς ως το βέβαιον εχούσας εγκειμένοις, ώστε και ετέρους πότε μεν λάθρα, πότε δε νοερώς ενάγειν αυταίς και διδάσκειν ανενδοιάστως, ανάθεμα τρις ...; τοις την μωράν των έξωθεν φιλοσόφων λεγομένην σοφίαν προτιμώσι, και τοις καθηγηταίς αυτών επομένοις, και τας τε μετεμψυχώσεις των ανθρωπίνων ψυχών, ή και ομοίως τοις αλόγοις ζώοις ταύτας απόλλυσθαι, και εις το μηδέν χωρείν δεχομένοις και δια τούτο ανάστασιν και κρίσιν και την τελευταίαν των βεβιωμένων ανταπόδοσιν αθετούσιν, ανάθεμα τρις ...;»

ΤΑ ΜΕΤΑ ΘΑΝΑΤΟΝ
Μετά από την φυσική και φιλοσοφική του εξόντωση, η Άννα Κομνηνή ανέλαβε στην «Αλεξιάδα» της να κατεδαφίσει και την φιλολογική υπόσταση του Ιωάννη Ιταλού: « ...;δεν ανεχόταν καθόλου να έχει δασκάλους ούτε κατά τη διαδικασία της μάθησης, και όπως ήταν γεμάτος θράσος και βαρβαρική οίηση και νόμιζε ότι τους ξεπερνάει όλους ακόμη και πριν μάθει κάτι, ήρθε σε σύγκρουση από την αρχή και με τον ίδιο τον Ψελλό. Έχοντας εμβαθύνει στη διαλεκτική, δημιουργούσε καθημερινώς επεισόδια σε δημόσιες συγκεντρώσεις αραδιάζοντας σοφιστικές φλυαρίες, και προσθέτοντας κι άλλα τέτοια και γυρνώντας κατόπιν τα λόγια του πάλι σε αυτά ...; Αν τώρα κανείς επιθυμεί να μάθει για την εμφάνισή του, το κεφάλι του ήταν μεγάλο, το μέτωπο προτεταμένο, η μύτη του ανέπνεε τον αέρα ελεύθερα και άνετα, το γένι του ήταν στρογγυλεμμένο, το στέρνο ευρύ, τα μέλη του σώματος καλοφτιαγμένα, το ανάστημά του υπολειπόταν μόνο από τους πολύ ψηλούς. Η ομιλία του ήταν όπως θα περίμενε κανείς από κάποιον που ήλθε στη χώρα μας νέος από τους Λατίνους και σπούδασε μεν τα ελληνικά, αλλά δεν είχε τελειοποιήσει την προφορά του, και μάλιστα πότε - πότε έτρωγε τις συλλαβές. Η κακή του προφορά και η συγκοπή των λέξεων δεν περνούσαν απαρατήρητες από τους περισσότερους, και οι πιο μορφωμένοι τον θεωρούσαν αγροίκο. Έτσι τα συγγράμματά του ήταν μεν παντού γεμάτα από διαλεκτικούς τόπους, ωστόσο καθόλου δεν απέφευγαν τα σποραδικά λάθη ασυνταξίας και σολοικισμών».

Τρομοκρατημένοι πάντως από την συνεχή απειλή της εκτροπής του επιβεβλημένου σχολαστικισμού σε πραγματική Φιλοσοφία, οι θεοκράτες, άφησαν επί 5 ολόκληρες δεκαετίες κενή την θέση του «Υπάτου των Φιλοσόφων» και όταν τελικά αποφάσισαν για την πλήρωσή της, το έκαναν με τον γελοιωδέστερο τρόπο, διορίζοντας έναν ...; διάκονο της «Αγίας Σοφίας» με υπογραφή του αυτοκράτορα Μανουήλ του Α.

Οι ιδέες όμως του Ιωάννη Ιταλού, όπως άλλωστε και αυτή η ίδια η μάχιμη Ελληνική Φιλοσοφία, όσο κι αν πολεμήθηκαν από τους θεοκράτες δεν έσβησαν. Η μάχιμη Ελληνική Φιλοσοφία αναθερμάνθηκε αργότερα από τον Πλήθωνα και τους οπαδούς του, πέρασε στην Ευρώπη της «Αναγέννησης» και εν συνεχεία έγινε κτήμα κάθε καλλιεργημένου ανθρώπου. Επάνω σε αυτήν βασίσθηκε το κίνημα του «Διαφωτισμού» που εμφανίσθηκε έξι αιώνες μετά την εποχή του Ιωάννη Ιταλού και έβγαλε την ανθρωπότητα από τα σκοτάδια της δεισιδαιμονίας.


ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ:
«Εκδόσεις εις διάφορα ζητήματα / Expositiones in varias quas varii proposuerunt Quaestiones»
«Έκδοσις εις τα Τοπικά / Expositio Topicorum Aristotelis»
«Περί Διαλεκτικής / De Dialectica»
«Μέθοδος Ρητορικής εκδοθείσα κατά Σύνοψιν / Methodus Synoptica Rhetoricae»
«Epitome Aristotelis de Interpretatione»
«Orationes»
«Synopsis quinque vocum Porphyrii»

BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Lowell Clucas, «The Trial of John Italos and the Crisis of Intellectual Values in Byzantium in the Eleventh Century», εκδόσεις «Institut fur Byzantinistik, Neugriechische Philologie und Byzantinische Kunstgeschichte der Universitat», Munich, 1981
Cyril Mango, «Βυζάντιο. Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης», εκδόσεις «Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης», Αθήνα, 1988
Βλάσης Ρασσιάς, «Μια.. Ιστορία Αγάπης. Η Ιστορία Της Χριστιανικής Επικρατήσεως, Τόμος Γ, έτη 801 - 1300», Αθήνα, 2005
Κωνσταντίνος Σάθας, «Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη», Βενετία, Παρίσι, 1872 - 1894

Πηγή...