Η ΑΣΥΜΒΑΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΜΕ ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ

Πώς Επιστήμη, Φιλοσοφία και Λογική

απομυθοποιούν και ξεθεμελιώνουν τη Θρησκεία

Αρκετοί μεγάλοι επιστήμονες και φιλόσοφοι έχουν εκφράσει κατά καιρούς τις απόψεις τους περί συμβατότητας ή μη της Επιστήμης με τη Θρησκεία. Για παράδειγμα, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν είπε σε ένα συνέδριο το 1941, ότι «Επιστήμη χωρίς Θρησκεία είναι ανάπηρη, Θρησκεία χωρίς Επιστήμη είναι τυφλή.»⁽¹⁾ Ένας φιλόσοφος, ο Φράνσις Μπεϊκον, είχε πει τον 17^ο αιώνα το έξης εκπληκτικό: «(Η) εις βάθος Φιλοσοφία φέρνει το νου των ανθρώπων στη Θρησκεία».

Το θέμα μας στο παρόν άρθρο δεν είναι η εξακρίβωση των θρησκευτικών αντιλήψεων του Αϊνστάιν ή του Μπέικον, αλλά η ανάλυση των παραπάνω, ή παρόμοιων, ισχυρισμών από οποιονδήποτε και αν προβάλλονται. Θα εξετάσουμε το θέμα επιστημολογικά αντιπαραβάλλοντας τους παραπάνω ισχυρισμούς με δυό συγκεκριμένα παραδείγματα από το Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό σε συνάρτηση με το επιστημονικό και ορθολογικό τους περιεχόμενο. Θα κρατήσουμε την ανάλυση περισσότερο επί του συγκεκριμένου και όχι του γενικού για λόγους έκτασης του άρθρου, αλλά κι επειδή πιο γενικές εκτενείς αναλύσεις έχουν γίνει άλλού⁽²⁾.

Η άξια των παρακάτω παραδειγμάτων έγκειται στο γεγονός, ότι στο πρώτο οι δυό θρησκείες κάνουν «επιστημονικούς» ισχυρισμούς αντίθετους με έγκυρα αποτελέσματα της Επιστήμης, και στο δεύτερο κάνουν λογικά αντιφατικούς ισχυρισμούς, ισχυρισμούς δηλαδή αντίθετους στην λογική και τον ορθολογισμό.

Αντιεπιστημονικές αυθαιρεσίες της Θρησκείας

Είναι λοιπόν η Επιστήμη και η Θρησκεία δυό αλληλοεξαρτώμενα και αλληλοσυμπληρούμενα πεδία γνώσης, όπως κάποιοι υποστηρίζουν ή είναι δύο πεδία γνώσης εντελώς διαφορετικά; Φυσικά, πολλοί θα μπορούσαν άνετα να αμφισβητήσουν άν κατ’ αρχήν η Θρησκεία αποτελεί, εμπεριέχει, ή παράγει γνώση και άλλοι θα μπορούσαν πάλι να υποστηρίξουν, ότι ακόμη και άν υποθέσουμε, ότι η Θρησκεία εμπεριέχει γνώση, τότε αυτή είναι σε πολλά σημεία αντίθετη με την Επιστήμη και συνεπώς τα δυό πεδία γνώσης δεν είναι αλληλοσυμπληρούμενα, αλλά αλληλοαναιρούμενα. Επίσης η Επιστήμη έχει προωθηθεί πολύ περισσότερο από φιλελεύθερα / κοσμικά μυαλά, παρά συντηρητικά / θρησκευτικά και η Θρησκεία υποφέρει σημαντικά κτυπήματα κάθε φορά, που η Επιστήμη ανακαλύπτει κάτι νέο, όποτε ούτε και αλληλοεξαρτουμενα είναι τα δυό πεδία. Έκτος και αν κάποιος αντιλαμβάνεται ως «αρνητική» την οποία αλληλοεξάρτηση.

Παράδειγμα 1^ο

Διαβάζουμε στην Αγiα Γραφή και στο Κοράνι αντίστοιχα τα έξης:

α. «Και τον λαγώον διότι αναμασσά μεν (την τροφή) πλην δέν είναι δίχηλος (στα πόδια) είναι ακάθαρτος εις εσάς.» («Λευιτικόν», 11:6).

β. «Δημιουργήθηκε (ο άνθρωπος) από νερό χυνόμενο έμπροσθεν, που προέρχεται από μεταξύ της ραχοκοκαλιάς και των πλευρών.» (Κοράνι, Σούρα 86:6-7⁽³⁾).

Φυσικά και οι δυό ισχυρισμοί παραπάνω θεωρούνται αληθείς από τις αντίστοιχες θρησκείες βάσει του ότι τα βιβλία, από τα οποία προέρχονται οι ισχυρισμοί θεωρούνται ως ο («αληθής») «Λόγος του Θεού». Προφανώς όμως, και οι δυό ισχυρισμοί είναι αναληθείς, αφού αντιφάσκουν αληθή επιστημονικά γεγονότα από τη Ζωολογία και την Εμβυολογία αντίστοιχα. Ο λαγός σαφέστατα δεν είναι μυρηκαστικό, όπως υποστηρίζεται στην Αγία Γραφή, ούτε το ανδρικό σπέρμα προέρχεται από κάπου μεταξύ της ραχοκοκαλιάς και των πλευρών (νεφρά;), όπως υποστηρίζεται στο Κοράνι, αλλά από τους όρχεις.(4) Επίσης, φιλοσοφικά μιλώντας και βάσει των ανωτερω φαίνεται, ότι οι παραπάνω θρησκείες δεν συμβαδίζουν ούτε επίσης με επιστημολογικές θεωρίες όπως ο Εμπειρισμός και η Θεωρία της Αντιστοιχίας. Η πρώτη υποστηρίζει, ότι η γνώση αποκτάται από τις αισθήσεις, ενώ η δεύτερη λέει, ότι γνώση είναι ό,τι αντιστοιχεί με τα γεγονότα.

Φιλόσοφος (φίλος + σοφία) είναι αυτός, που αγαπά τη σοφία, τη γνώση. Πρώτος χρησιμοποίησε τη λέξη ο Πυθαγόρας, ο οποίος αυτοαποκαλούν-ταν φιλόσοφος, δηλαδή εραστής της σοφίας και όχι σοφός. (Στην εικόνα «Η Φιλοσοφία» του Ραφαήλ - 16ος αιώ-νας.) Η Φιλοσοφία γεννήθηκε ως έννοια, όταν αμφισβητήθηκε και αποδυναμώ-θηκε η Θρησκεία. Στην πραγματική της έκφραση αποτέλεσε την έλλογη και φυσική θεώρηση της πραγματικότητας, όταν οι υπερφυσικοί, εξωφυσικοί και μεταφυσικοί τρόποι σκέψης, που χαρακτήριζαν τον πνευματικά ανεξέλικτο άνθρωπο, αποδείχτηκαν ανεπαρκείς και αναξιόπιστοι.

H θρησκευτική «γνώση»

Εδώ κάποιος θα μπορούσε να πει, ότι και η γνώση από τα (καθαρά) Μαθηματικά δεν συμβαδίζει με τις παραπάνω επιστημολογικές θεωρίες, όμως είναι αποδεκτή. Σωστά, το θέμα όμως, είναι, ότι η μαθηματική γνώση βασίζεται στην επιστημολογική θεωρία του Ρασιοναλισμού (Ορθολογισμού), στην οποία οι δυό θρησκείες, όπως θα δούμε παρακάτω στο επόμενο Παράδειγμα αντιφάσκουν. Όταν δηλαδή μιά Θρησκεία αντιφάσκει με το τι καταλαβαίνει η Επιστήμη ως γνώση και με το τί καταλαβαίνει η λογική ως γνώση, είναι δηλαδή να απορεί κανείς το τι μένει να αποκαλέσουμε «θρησκευτική γνώση»⁽⁵⁾.

Μια καλή άσκηση, στο σημείο αυτό θα ήταν πιθανόν η ακόλου-θη: Αντιπαραβάλετε τους παραπάνω στίχους από την Αγία Γραφή και το Κοράνι με τα λόγια του Αϊνστάιν («Επιστήμη χωρίς Θρησκεία είναι ανάπηρη, Θρησκεία χωρίς Επιστήμη είναι τυφλή») και σχολιάστε εάν κατά την γνώμη σας ο ισχυρισμός του Αϊνσταϊν, ιδίως το πρώτο σκέλος, έχει βάση ή όχι. Μπορεί άραγε να υπάρξει γνήσια η ωφέλιμη συνεργασία μεταξύ Θρησκείας και Επιστήμης; Μήπως κατά την άποψή σας η Επιστήμη απομυθοποιεί και ξεθεμελιώνει την θρησκεία και συνεπώς απειλεί η πρώτη την δεύτερη; Πιστεύετε, ότι οι στίχοι του Παραδείγματος 1 είναι ικανοί να διαχωρίσουν τουλάχιστον τα θέματα Θρησκείας και Θεού;

«Και είπεν ο όφις προς την γυναίκα τω όντι είπεν ο Θεός μή φάγητε από παντός δένδρου του Παραδείσου. Και είπεν η γυνή προς τον όφιν...». Στη Βίβλο («Γένεσις», 3:1-5) περιγράφονται πράγματα, που αντιστρατεύονται πλήρως τη λογική: η συνομιλία μιάς γυναίκας (Εύας) με ένα φίδι για παράδειγμα, η οποία -σημειωτέον- είναι βασικότατη για τη Χριστιανική Θρησκεία, γιατί από τη συνομιλία αυτή προέκυψε το προπατορικό αμάρτημα, η πτώση του ανθρώπου από τον Παράδεισο, η έλευση του γιού του Θεού στη Γή, η σταύρωση, η ανάσταση κ.τ.λ.. Αναρίθμητοι παρα- λογισμοί υπάρχουν όχι μόνο μέσα στην Αγία Γραφή, αλλά και στα ιερά κείμενα όλων των θρησκειών.

Η Θρησκεία αντιστρατεύεται τη Λογική

Παράδειγμα 2^ο

Τι γίνεται όμως με το «ορθολογικό» περιεχόμενο των επιστημολογικών ισχυρι-σμών της Θρησκείας; Διαβάζουμε επίσης στην Αγiα Γραφή και στο Κοράνι αντίστοιχα τα ακόλουθα:

α. «Παραλαμβάνει αυτόν ο διάβολος εις όρος πολύ υψηλόν και δεικνύει εις αυτόν πάντα τα βασίλεια του κόσμου και την δόξαν αυτών.» («Κατά Ματθαίον», 4:8).

β. «Ω Μοχάμεντ, πες (σε αυτούς): “Όλα από τον Αλλάχ έρχονται”... Ω άνθρωπε. Ό,τι καλό σου συμβεί προέρχεται από τον Αλλάχ. Και ό,τι κακό σου συμβεί προέρχεται από εσένα τον ίδιο.» (Κοράνι, Σούρα 4:78-79).

Ξανά και οι δυό ισχυρισμοί παραπάνω θεωρούνται αληθείς από τις αντίστοιχες θρησκείες βάσει του ότι τα βιβλία, από τα οποία προέρχονται οι ισχυρισμοί θεωρούνται ως ο («αληθής») «Λόγος του Θεού». Προφανώς όμως, και οι δυό ισχυρισμοί αντιφάσκουν βασικούς κανόνες της Λογικής. Για παράδειγμα, όσο ψηλό κι άν είναι το όρος είναι λογικά αδύνατο να δει κανείς βασίλεια, που υπάρχουν σε αντιδιαμετρικό σημείο της (σφαιρικής) Γης. Κάποιος θα μπορούσε φυσικά, να μπει στον πειρασμό και να προσπαθήσει να υπερασπιστεί τον ισχυρισμό ως έξης: Ο ισχυρισμός δεν είναι κατ’ ανάγκη αντίθετος στην Λογική, αν δεχτεί κανείς, ότι η Γη είναι επίπεδη (και όχι σφαιρική), γεγονός, που πιθανότατα είναι συμβατό και με τις αντιλήψεις της τότε εποχής, κ.λπ.. (Βλ. “Στήτω ο Ήλιος κατά Γαβαών”: Η ιεροποίηση της επιπεδότητας της Γής στο Χριστιανισμό). Όμως, ακόμη κι αν πράγματι πίστευαν, ότι η Γη είναι επίπεδη και εάν αυτό έσωζε τον ισχυρισμό από του να θεωρηθεί αντίθετος στη Λογική(6), δυστυχώς για τους θρησκευόμενους ο ισχυρισμός δεν θα απέφευγε τού να θεωρηθεί σήμερα αντιεπιστημονικός. Στον ισχυρισμό του Κορανίου έχουμε καθαρά μια παραβίαση ενός από τους βασικούς νόμους της Λογικής. Συγκεκριμένα του Νόμου της Απόκλισης του Τρίτου, που λέει, ότι (μόνο) μία από τις προτάσεις P ή -P (=η άρνηση της P) μπορεί να είναι αληθής(7).

O άγιος Θωμάς Ακινάτης υπέτασσε τον Ορθό λόγο στην πίστη. Όταν ο φιλόσοφος προσκρούει σε αντινομίας, πρέπει –σύμφωνα με τη διδασκαλία του- να υποτάσσεται ως πιστός στα χριστιανικά δόγματα. Με αυτό το σκεπτικό στο βιβλίο του “Summa Theologiae” (Σύστημα θεολογίας) επιχείρησε να παραχαράξει το φιλοσοφικό έργο του Αριστοτέλη. Στον “Θρίαμβο του Θωμά Ακινάτη” (Benozzo Gozzoli, 1471, Μουσείο Λούβρου) εικονίζεται ο άγιος συμπαραστεκόμενος από δύο άθλιες μορφές, που παριστάνουν τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, ενώ στα πόδια του είναι πεσμένος ο Αβερρόης (Ισπανοάραβας φιλόσοφος του 12ου αιώνα). Στο επάνω μέρος φαίνεται ο Γιαχβέ με διάφορες βιβλικές μορφές γύρω του.

Φυσικά σύχρονες επιστημονικές θεωρίες, όπως η Κβαντομηχανική φαίνεται, ότι παραβιάζουν τον Νόμο Απόκλισης του Τρίτου, αφού αποδέχονται προτάσεις όπως Ρ = «το φωτόνιο συμπεριφέρεται σαν σωματίδιο» και -Ρ = «το φωτόνιο συμπεριφέρεται σαν κύμα (όχι σωματίδιο)», ως αληθείς, κ.λπ.. Όμως, αυτό δεν σημαίνει, ότι και όλες οι προτάσεις που εκφράζει κανείς έχουν τέτοια ιδιομορφία. Η υπό αναλύση πρόταση του Κορανίου Q = «όλα προέρχονται από τον Αλλάχ» (συμπεριλαμβανόμενων και των «κακών») δεν είναι τέτοιας ιδιομορφίας, αφού είναι μέρος του (μή αναθεωρήσιμου) ορισμού του Αλλάχ («ως ποιητής των πάντων»), ότι όλα προέρχονται από αυτόν. Επομένως, η -Q = «όχι όλα προέρχονται από τον Αλλάχ» (δηλαδή «κάποια» δεν προέρχονται από τον Αλλάχ) δεν μπορεί παρά να είναι λανθασμένη. Δεν είναι δηλαδή ο Αλλάχ όπως το φωτόνιο, το οποίο έχει ταυτοχρόνως δυό ιδιότητες (αλλά και ορισμό, που επιδέχεται αναθεώρηση), αλλά είναι κάποιος με (μή αναθεωρήσιμο ορισμό) και με μιά ιδιότητα («ποιητής των πάντων»), η οποία εξαίρει την άρνησή της. Το πρόβλημα όμως είναι ότι στον παραπάνω ισχυρισμό, το Κοράνι δέχεται και την άρνηση της Q.

Όπως προηγουμένως, μια άλλη καλή άσκηση στο σημείο αυτό θα ήταν πιθανόν η ακόλουθη: Ο φιλόσοφος Φράνσις Μπέικον τον 17^ο αιώνα είχε πει το έξης: «Είναι αλήθεια, ότι λίγη Φιλοσοφία στρέφει τον ανθρώπινο νου στον αθεϊσμό, όμως η εις βάθος φιλοσοφία φέρνει το νου των ανθρώπων στη Θρησκεία».⁽⁸⁾

Λαμβάνοντας υπ’ όψη, ότι η Λογική αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Φιλοσοφίας, αντιπαραβάλετε τους στίχους του Παραδείγματος 2 (από την Αγία Γραφή και το Κοράνι) με τα παραπάνω λόγια του Μπέικον και σχολιάστε εάν κατά την γνώμη σας ο ισχυρισμός του έχει βάση ή όχι. Μπορεί άραγε να υπάρξει γνήσια ή ωφέλιμη συνεργασία μεταξύ Θρησκείας και Φιλοσοφίας; Μήπως κατά την άποψή σας η Φιλοσοφία απομυθοποιεί και ξεθεμελιώνει τη Θρησκεία, και συνεπώς απειλεί η πρώτη την δεύτερη; Πιστεύετε, κατά την γνώμη σας, ότι οι στίχοι του Παραδείγματος 2 είναι ικανοί να διαχωρίσουν, τουλάχιστον, τα θέματα Θρησκείας και Θεού;

* * *

Μια συνηθισμένη ψευδό-υπεράσπιση της θρησκείας και της δήθεν «γνώσης», που η τελευταία εμπεριέχει εν παρουσία των παραπάνω παραδειγμάτων είναι η παρότρυνση ή η απαίτηση από τον πιστό να γίνουν οι στίχοι κατανοητοί ή δεκτοί αλληγορικά κ.λπ.. Όμως, μια τέτοια αντιμετώπιση (μέθοδος) είναι εξ ορισμού μή επιστημονική και αντί-επιστημονική, αφού παράγει μια υποκειμενική κατανόηση και καταγραφή των υποψήφιων γνωστικών γεγονότων, διδαγμάτων, κ.λπ., και όχι μια αντικειμενική αντιμετώπιση, όπως απαιτεί η Επιστήμη και η Λογική. Οπότε Θρησκεία και Επιστήμη (και Λογική) δεν συμβαδίζουν και ως μέθοδος.

Φυσικά οι περισσότεροι πιστοί επιμένουν στη μή αλληγορική κατανόηση των στίχων και πιστεύουν, ότι οι στίχοι, διδαχές, κ.λπ., από τη Βίβλο ή το Κοράνι αποτελούν γεγονότα και αληθή γνώση, που δυστυχως γι’ αυτούς όμως, κάθε άλλο από αληθή γνώση αποτελούν, αφού αντιτίθενται αληθή επιστημονικά γεγονότα ή λογικούς κανόνες. Είναι δηλαδή και de facto η ασυμβατότητα της Θρησκείας με την Επιστήμη και τη Λογική.

Μπορεί ορισμένοι επιστήμονες για πολλούς και διάφορους λόγους να μην κατάφεραν να αποδεσμευτούν πλήρως από τα θρησκευτικά δεσμά τους, το έργο όμως που άφησαν πίσω τους δεν έχει σχέση με το μεταφυσικό, αλλά με το ορθολογικό κομμάτι της προσωπικότητάς τους. Ο Ισαάκ Νεύτων για παράδειγμα είχε ανατραφεί ως Αγγλικανός στο σχολακιστικό περιβάλλον του Καίμπριτζ κι ήταν εκ πεποιθήσεως θρησκευόμενος. Αυτό που κληρονομήσαμε από αυτόν όμως, αυτό που έμεινε και αξίζει δεν είναι το πώς αντιλαμβανόταν το Θεό, πώς άναβε τα καντήλια, για να τον λατρέψει κ.τ.λ, αλλά η διατύπωση της Θεωρίας της Παγκόσμιας Έλξης και το υπόλοιπο επιστημονικό του έργο.

Όσον αφορά τη δήθεν συμβατότητα Θρησκείας και Φιλοσοφίας, γενικότερα, πέραν του ότι το σχήμα «Θρησκεία - Φιλοσοφία» (από τους ορισμούς και μόνο) αποτελεί ένα οξύμωρο σχήμα, και εδώ έχουμε τρομερές διαφορές στις αποδεκτές μεθόδους παραγωγής γνώσης, τις αρχές που διέπουν τα δύο πεδία ως προς τη συλλογιστική και συμπερασματολογία, τις επιστημολογικές αναλύσεις και προσεγγίσεις κ.λπ., γεγονός, που κάνει τα δυό πεδία εντελώς ασύμβατα.

Μα τότε πως θα μπορούσε κάποιος να εξηγήσει το γεγονός, ότι πολλοί επιστήμονες και φιλόσοφοι ύπηρξαν και βαθιά θρησκευόμενοι; Με το επίσης γεγονός, ότι οι περισσότεροι θρησκευόμενοι επιστήμονες, για παράδειγμα, δεν αναμιγνύουν / διαχωρίζουν την Θρησκεία τους (προσωπικό) με / από την Επιστήμη τους (επαγγελματικό), γεγονός, που ενισχύει το επιχείρημά μας, ότι η Θρησκεία και η Επιστήμη δεν είναι συμβατά πεδία.

Όσον αφορά τώρα μια μειονότητα, για παράδειγμα, επιστημόνων, που αναμιγνύουν Θρησκεία και Επιστήμη, αυτοί γελιοποιούνται από μόνοι τους φιλοσοφικά, αφού επιπίπτουν συνήθως χωρίς να το αντιλαμβάνονται σε διαφορά λογικά ή επιστημολογικά σφάλματα.<sup>(9)

ΠΗΓΗ</sup>